Op zoek naar de oorsprong van het Schelvishoofd, heb ik meerdere mensen benaderd met de vraag of zij meer wisten over deze plek. Zo hebben we eerst gemaild en zijn we op bezoek geweest bij het Historisch Centrum Noord. Het mail bericht dat ik nog de zelfde dag van één van de vrijwilligers ontving, liet direct blijken hoeveel kennis er in dit archief gebundeld wordt. Zijn antwoord:
Ik heb even gekeken en er is weinig rechtstreeks te vinden over het Schelvishoofd. Uit mijn hoofd, zou ik zeggen:
Links en rechts van de landtong de Volewijck lagen de inhammen Buiksloterham en Nieuwendammerham.
Op de kaart uit 1834 kan je zien dat er aan de noordzijde van het IJ verschillende (speciaal aangelegde) stenen dammen waren, die de bedoeling hadden de stroom in het IJ te geleiden. In rivieren noemen we dat ‘kribben’, in het IJ heetten ze van oudsher ‘hoofden’. Aan de kop (het hoofd?) daarvan was een extra versterkte plek met daarop een baken om de ligging ervan beter zichtbaar te maken. Het Schelvishoofd op de Volewijck (een natuurlijk gevormd schiereiland, geen dam) had ook een hoofd aan de oostzijde: het Schelvishoofd met ook een baken.
Op de ‘Nieuwe kaart van de wijdberoemde koopstad enz.” (https://www.uvaerfgoed.nl/beeldbank/nl/xview/?identifier=hdl:11245/3.2919#page/0) zie je ook dat het Schelvishoofd een dammetje was. (zie detail in bijlage)
Tussen het Schelvishoofd en het Noorderhoofd werd door de gemeente Amsterdam modder gedeponeerd.
In het bijgevoegde detail van een vogelvluchtkaart uit 1876 (KOKA00371000001) zie je dat dat stuk water inmiddels land (toen nog rietland) was geworden. Dat is het stuk waar nu het IJplein op staat en eerder al het zuidelijke (eerst vanaf 1912 gebouwde) deel van de Vogelbuurt. In ons boek ‘Nieuwendam, monument aan de Noordelijke IJ-oever’ kan ik daarover zo snel niets vinden (misschien overheen gelezen)
In ‘Ons Amsterdam’ jaargang 14|bladzijde 306 moet iets over het Schelvishoofd staan. En in de inventarissen van het Stadsarchief Amsterdam is iets over het onderzoeken van de modder te vinden:
5040 / 660: 660 Stuk houdende kladregistratie van het aantal schouwen modder gebaggerd uit het IJ, voor de stad, in 1779 en aantekening betreffende het verwijderen van dukdalven tussen het Schelvishoofd en het hoofd ten westen van Nieuwendam., 1779.
Maar om alles zeker te weten, zou je dat graag zwart op wit willen zien. Ik in elk geval wel.
Dus een voorlopig antwoord. Vriendelijke groet,
Frits Prior|
Oerknal aan het IJ
Ook heb ik mail contact gehad met Bas Kok, schrijver van het prachtige boek Oerknal aan het IJ. Ik schreef hem:
Mijn vraag aan u is, of u er heel misschien iets meer over weet. Schelvis werd toendertijd (naar mijn weten) wel gevist, maar voornamelijk boven de Waddeneilanden en ik vermoed ook in de Zuiderzee (omdat de schelvis ook in het wapen van Urk staat). Maar zou het op het Schelvis Hoofd ook in Amsterdam aan ‘wal’ worden gebracht, of schoon gemaakt?… het blijft me fascineren. Hoop dat u mij verder kan helpen.
Hij schreef terug:
Ik weet niets van het Schelvishoofd. Het is een zoutwatervis, dus die moet dan wel uit de Zuiderzee zijn gekomen (de verbinding van het IJ met de Noordzee is pas weer in 1877 tot stand gekomen). Toch kan ik je misschien een aanknopingspunt bieden. Zoals je ziet is het Schelvishoofd de oostkant van de kop van de Volewijck. De landtong Volewijck is ontstaan tussen 1170 en 1200, toen hij na de allerheiligenvloed bovengronds bleef. Voor die overstroming was dat hele gebied hoogveen van Groot-Waterland. Maar… precies op die plek van het Schelvishoofd liep de rivier het Waterlandse Die. De aanslibbing van de oever kan reden zijn dat het daar wat steviger en hoger lag. Het ontstaan van de Volewijck heeft dus wellicht te maken met de rivier Het Die. Deze veenrivier is altijd een vaarroute geweest en gebleven binnen Waterland richting Amsterdam. In latere eeuwen hief Amsterdam tol, en kon je niet vrijelijk goederen op de Dam verkopen. Het is denkbaar dat ze de schelvis uit de Zuiderzee op die plek afsloegen, zodat ze de tol niet hoefden te betalen. Maar dit is een speculatie van me, dus neem het als een hypothese. Mocht je meer te weten komen, laat je me dat dan weten? Ik vind het ook een interessant gegeven!
Hartelijke groet, Bas
Zo zijn er steeds meer mensen die gefascineerd zijn door de plek. Heeft u aanvullende informatie, dan horen we het graag!
